گازرسان- سابقه تاریخی ایران در صنعت نفت و سپس توسعه همه جانبه آن در دیگر بخشهای مرتبط در حوزه انرژی نشانگر آن است كه از بیش از شش دهه گذشته، موقعیتهای متعددی برای حضور پررنگ صنعت نفت و گاز ایران به عنوان راهبری هاب انرژی در منطقه به دست آمد كه به دلایل متعددی كه در این تحلیل بدان خواهیم پرداخت نتوانستیم موقعیت طلایی این فرصت را حفظ كرده و بدان پایبند باشیم.
همگان میدانیم كه بعد از تحولاتی كه در سطح منطقه و به ویژه جنگ كوتاهمدت كشور آذربایجان با ارمنستان ایجاد شد، تغییراتی در خصوص هاب انرژی منطقه در حال وقوع است كه باید گفت در این رابطه تركیه با ایفای نقشی تازه در مناسبات حوزه انرژی، ظرفیتهای جدیدی را برای خود حاصل آورده است. ناگفته نماند كه كشور همسایه تركیه همواره درصدد بهرهگیری از فرصتهایی برای موقعیتهای بسیار محدود خود در بخش انرژی بوده است و با كشف میادین جدید گازی در دریای سیاه و نیز جستوجوی جدید در دریای مدیترانه و از طرفی تحریمهای اقتصادی ایران و توقف فرآیند فروش نفت و گاز ایران باعث شد تا تركیه ظرفیتهای انرژی منطقه را به نفع خود به كار گیرد و ارزش افزودهای را به نفع خود ایجاد کند.
توجه داشته باشیم كه كشور تركیه هیچ منابع انرژی بطور مستقل و یا مشترك ندارد و عموما یك واردكننده مطلق و مصرفكننده كامل در حوزه انرژی است و موقعیت استراتژیك آن در منطقه اساسا با ایران قابل مقایسه نیست. هرچند كه این كشور همواره خودش را به كانون ترانزیت نفت و گاز در منطقه بدل كرده است. در مقابل و در طی حداقل پنج دهه گذشته ایران با انجام مذاكراتی متعدد در حوزه های خاورمیانه، شبه قاره هند و نیز شمال آفریقا در تلاش بوده است تا خطوط لوله نفتی و گازی ایران تا اقصی نقاط فوق گسترش یافته و موقعیت های جدیدی را برای هاب انرژی ایران فراهم کند. اما به خوبی میدانیم كه ایران بر اساس ظرفیتها و شاخصهای غنی اش در بخش های مختلف صنایع فوق استعداد ذاتی دارد كه برای انرژی های اولیه و ثانویه شامل نفت، گاز، فرآورده های نفتی و نظایر آن تبدیل به هاب و كریدور مبادلات انرژی شود. از طرفی روس ها نیز دست به كار شدند و با امضای قراردادی از طریق سیستم تجارت الكترونیكی، قصد دارند تا 700 هزار متر مكعب گاز را در ماه جاری میلادی در منطقه مالكوچلار در مرز تركیه تحویل دهند. البته طبق آمار شركت گاز پروم در ماه سپتامبر گذشته معادل 1.9 میلیارد متر مكعب گاز به تركیــه صادر كرده كه بیشترین میزان از ابتدای سال 2020 به شمــار میرود.
به نظر می رسد كه تركها به واردات گاز از روسیه علاقهمند شدهاند، چرا كه میزان واردات گاز تركیه از روسیه، نسبت به سال 2019 تقریبا دو برابر شده است. این در حالی است كه میزان واردات گاز تركیه از ایران در نیمه نخست سال جاری میلادی نسبت به مدت مشابه سال گذشته 46 درصد كاهش داشته است. لازم به توضیح است كه قرارداد 25 ساله فروش گاز ایران به تركیه تا سال 2026 به اتمام می رسد و این كشور كه سال گذشته مشتری حدود نیمی از گاز صادراتی ایران بود، اكنون با كشف میدان گازی در دریای سیاه، دست بالا را در مذاكرات گاز با صادركنندگان دارد. لازم به یادآوری است كه بر اساس قرارداد گازی ایران و تركیه، این كشور باید سالانه 10 میلیارد متر مكعب گاز از ایران بخرد. اما گزارش مركز آمار تركیه نشان می دهد كه كل واردات این كشور از ایران در شش ماه ابتدایی سال جاری معادل 468 میلیون دلار بوده، در حالی كه این رقم در دوره مشابه پارسال حدود 3.7 میلیارد دلار بوده است كه تقریبا هشت برابر افت نشان می دهد. از طرفی هرگونه كاهش واردات انرژی تركیه میتواند داراییهای دولت را افزایش دهد و به كسری بودجه كنونی كه ارزش لیر را به پایینترین رقم در برابر دلار رسانده كمك كند. وزیر انرژی تركیه قبلا گفته بود كه با توجه به این اكتشافات، ما كاهش شدید در واردات را انتظار داریم. ایشان میگوید كه ما زمینه را برای شهروندان خود فراهم كردهایم كه از گاز طبیعی با هزینههای اقتصادی بیشتری استفاده كنند. ایشان تاكید میكند كه این گاز كه ما خودمان تولید می كنیم، اقتصادیتر از گازی است كه وارد می كنیم. لازم به توضیح است كه تركیه مشتری گاز ایران، آذربایجان و روسیه از طریق خطوط لوله و گاز مایع نزدیك به 10 كشور از جمله آمریكا، قطر و نیجریه است. این كشور با توسعه زیرساختهای تحویل گاز مایع (LNG) طی سه سال گذشته توانسته است وابستگی خود به واردات از طریق خطوط لوله را به شدت كاهش دهد.
لازم به توضیح است كه روسیه در سال 2017 تامینكننده نیمی از گاز تركیه بوده اما در پنج ماه ابتدایی سال تنها یك پنجم گاز وارداتی تركیه را تامین كرده است. در این رابطه سهم ایران نیز از 17 درصد به 10 درصد افت كرده، اما سهم آذربایجان از 12 به 22 درصد افزایش یافته و سهم گاز مایع از كل واردات گاز تركیه نیز از 19 به 45 درصد اوج گرفته است. به همین دلیل، بدون محاسبه میدان گازی تازه كشفشده نیز جایگاه كشورهایی مانند ایران در بازار گاز تركیه بسیار متزلزل خواهد بود. تركیه در این شرایط از طریق میدان گاز تازه كشف شده می تواند سالانه 10 میلیارد متر مكعب گاز تولید كند. به همین دلیل انتظار می رود واردات گاز تركیه از سال 2024 به بعد 20 درصد و سپس از سال 2026 به بعد معادل 40 درصد كاهش پیدا كند. در این رابطه و با توجه به نكات پیشگفته هنوز معلوم نیست كه آیا تركیه در سال 2026 میلادی باز هم خواهان تمدید قرارداد گازی با ایران خواهد بود یا خیر. اما اكنون این كشور در مذاكره با صادركنندههای گاز دست بالا را دارد و بدون هیچ نگرانی میتواند شرایط خود را تحمیل كند و اگر طرف مقابل این شرایط را رد كند، واردات گاز از آن كشور را قطع كند. از طرفی در حالی كه دولت تركیه اعلام كرده بود با اضافه شدن 85 میلیارد متر مكعب به ذخایر گازیاش در دریای سیاه در اثر اكتشافات جدید، نیازمندیهایش به تولیدكنندگان خارجی گاز را به پایینترین سطح خود خواهد رساند، فرانسه اعلام كرده كه در تلاش است تا به دلیل همین اكتشافات تحریم هایی از سوی اتحادیه اروپا علیه تركیه وضع شود. در صورت تحقق چنین موضوعی ایران از فرصت طلایی همسایگی و نیز پایدار بودن سیستم انتقال گاز خود بهره برده و از مزیت سوابق قبلی خود به قرارداد پایداری برای تمدید آن دست یابد. لازم به توضیح است كه اكتشافات جدید تركیه پس از آن حاصل شد كه شركتهای طرف قرارداد با دولت تركیه تصمیم گرفتند كه حفاریهای گازی را در عمق بیش از 4700 متر در دریای سیاه شدت بخشند. علاوه بر آن سایر اكتشافات تركیه در دریای مدیترانه نیز در منطقه مورد مناقشه با یونان و قبرس مورد مخالفت گسترده این دو كشور قرار گرفته و اتحادیه اروپا نیز با تاكید بر اینكه این اكتشافات در مناطق تحت اختلاف انجام میشود از تركیه خواسته بود تا پیش از رسیدن به یك راهحل مرضیالطرفین از اقدامات بیشتر خودداری کنند.
از طرف دیگر مدیران صنایع و تحلیلگران پروژه جنجالی خط لوله گازی نورد استریم 2 میگویند كه روسیه احتمالا میتواند از آخرین تحریمهای آمریكا علیه این پروژه عبور كند و خط لوله را تكمیل كند. به گزارش بلومبرگ، شركت گاز پروم، صاحب پروژه تقویت جریان گاز طبیعی از روسیه به آلمان میگوید كه در حال بررسی گزینههایی برای تكمیل پروژه است. پروژهای كه یك سال پیش توسط تحریمهای آمریكا متوقف شد. این شركت روسی همچنین گزینههایی برای غلبه بر دور جدید تحریمهایی دارد كه واشنگتن طی سه هفته آینده تصویب می كند. لازم به توضیح است كه خط لوله 9.5 میلیارد یورویی (معادل 11.2 میلیارد دلاری) زیر دریای بالتیك به یك منبع اصلی تنش در روابط ترانس آتلانتیك تبدیل شده و صدراعظم آلمان در برابر مداخلات آمریكا ایستادگی کرده و با بهره گیری از ظرفیتهای جغرافیایی در تركیه نیز به دنبال آن است كه این كشور نیز به طور غیر مستقیم از آن بهره ببرد. در این رابطه اگر تحریم ها در دولت بایدن نیز این پروژه را مورد هدف قرار دهد، باید گفت كه در نهایت كار بر روی خط لوله 1230 كیلومتری نورد استریم متوقف خواهد شد و در صورت تحقق این موضوع رقیب جدی گازی ایران از صحنه كنار رفته و ایران میتواند از ظرفیت بالای صادراتی خود در میدان چانهزنی با كشورهای تركیه و آذربایجان وارد مذاكره شود. در كنار این موضوع همانگونه كه یادآوری شد شركت گاز پروم روسیه به تازگی اعلام كرده است كه اولین قرارداد فروش گاز به تركیه از طریق سیستم تجارت الكترونیكی (ESP) را امضا كرده است و قصد دارد نزدیك به 700 هزار متر مكعب گاز را در ماه دسامبر جاری در مرز تركیه تحویل دهد كه یك رقابت جدی در مقابل صادرات گاز ایران به كشور تركیه خواهد بود. علاوه بر آن خط لوله ترنس آدریاتیك (TAP) كه گاز آذربایجان را به كشور ایتالیا میفرستد، چهار سال پس از آغاز عملیات ساخت، به مرحله تجاری رسید و میتواند سالانه معادل 10 میلیارد متر مكعب گاز را به اروپا منتقل كند. توجه داشته باشیم كه خط لوله TAP كه از شمال یونان نیز عبور میكند آخرین بخش از پروژه 40 میلیارد دلاری كریدور گاز جنوب است كه سنگ بنای سیاست امنیت انرژی اتحادیه اروپا برای فائق آمدن بر وابستگی به گاز روسیه است.
در همین رابطه وود مكنزی در گزارشی به رویترز میگوید كه این نخستین بار است كه گاز آذربایجان از تركیه فراتر میرود و چهارمین خط لوله واردات گاز اتحادیه اروپا است. این كار به تقویت امنیت و تنوع بخشی به منابع انرژی اتحادیه اروپا خواهد انجامید. اما تركیه پس از كشف 85 میلیارد متر مكعب دیگر گاز، برآوردش از ذخایر گازی كشف شده در دریای سیاه را به 405 میلیارد متر مكعب افزایش داد كه در عمق 4775 متری به دست آمده است. نكته حائز اهمیت این است كه اگر گاز اكتشافی از نظر تجاری قابل استخراج باشد، این كشف وابستگی تركیه به روسیه، ایران و جمهوری آذربایجان برای واردات انرژی را تا چه میزان تغییر خواهد داد. بر اساس آخرین بررسیها و نظرات كارشناسی مراجع بینالمللی، تركیه انتظار دارد كه جریان گاز از این میدان در سال 2023 آغاز شود ولی بر اساس اعلام منابع آگاه امكان تولید 15 میلیارد متر گاز طبیعی در بهترین سناریوی خوشبینانه از سال 2025 به بعد خواهد بود. در این میان و در صورت دستیابی به تولید فوق تركیه حداقل به 16 میلیارد متر مكعب دیگر در سال به واردات گاز نیاز دارد كه در اینباره نگرانیهایی را برای تجدید قراردادهای بلندمدت خود برای دستیابی به قیمتهای رقابتیتر و منعطفتر در بر خواهد داشت. ضمنا توجه داشته باشیم كه بهجز قرارداد گازی ایران كه در سال 2026 خاتمه مییابد، بیش از یك چهارم از قراردادهای بلندمدت تركیه برای واردات گاز شامل واردات خط لولهای گاز پروم روسیه و شركت سوكار آذربایجان و قرارداد گاز طبیعی مایع با نیجریه در سال آینده میلادی منقضی خواهد شد.
در این ارتباط دو سناریو برای تداوم وضعیت گازی تركیه متصور خواهد بود. در سناریوی اول و با تلاش مضاعف تركیه در دریای مدیترانه كه در حال اكتشاف منابع هیدروكربن است و فعالیت های اكتشافی این كشور در آبهای مورد مناقشه، اعتراض كشورهای یونان و قبرس را برانگیخته است و در همین ارتباط این موضوع منجر به اختلاف شدیدی بین دو كشور فوق در اتحادیه اروپا شده و قرار است موضعگیری شدیدی را برای تركیه در بر داشته باشد، در این صورت و با توجه به حجم منابع كشفشده و مصرف گاز طبیعی عملا رقیبی كوتاهمدت برای كشورهای تامینكننده گاز تركیه خواهد بود.
اما در سناریوی واقعبینانه كه منطبق با واقعیت های آماری و عملیاتی است مجموع منابع كشف شده گازی تركیه با شتاب و شدت مصرف متناسب با رشد اقتصادی و ضریب برداشت صددرصدی و نیز رشد جمعیتی، حداكثر به مدت ده سال دوام خواهد داشت و در این صورت ایران به عنوان تامینكننده سنتی گاز تركیه كه قدمتی نزدیك به 50 سال را در بر دارد میتواند با سرمایهگذاریهای مورد نیاز خود، زمینههای تولید و صادرات را متناسبسازی و بازار آینده گاز تركیه را حداقل برای سه تا چهار دهه تثبیت کند. در این صورت ایران به دیپلماسی انرژی جدیدی نیاز دارد كه با شناخت كامل و دقیق میدان گازی جدید تركیه كه از منابع زیرزمینی چندان برخوردار نیست و یكی از واردكنندگان بزرگ گاز در منطقه است اهمیت زیادی قایل شده و تحویل 8.5 میلیارد متر مكعب گاز خود را در شرایط فعلی به دو برابر در یك دهه آینده یعنی بعد از 2026 تبدیل کند. براساس آمارهای موجود تركیه در سال گذشته معادل 41 میلیارد دلار صرف واردات انرژی كرده است، ضمنا بر اساس گزارش بلومبرگ متكی به بیانیه شركت ملی نفت تركیه، این كشور تا سال 2025 نیاز به واردات حداقل 35 و حداكثر 50 میلیارد دلار انرژی خواهد داشت. اگرچه تركیه برای پیگیری اهداف مورد نظر خود در حوزه انرژی، طی سالهای اخیر سه كشتی حفاری خریداری كرده كه یكی از آنها عملیات كشف اخیر را انجام داده، این كشور به شكلی چشمگیر عملیات اكتشاف در دریای سیاه و آب های مورد مناقشه در شرق مدیترانه را همانگونه كه اشاره رفت گسترش داده تا شاید با دست یافتن به منابع بزرگ انرژی، وابستگی بالایی را كه به واردات از ایران و عراق و روسیه دارد كاهش دهد.
خلاصه كلام اینكه تركیه قصد دارد به عنوان یكی از بزرگترین اقتصادهای خاورمیانه اندكی استقلال انرژی را تجربه كند. در این میان مناقشات پیشگفته بر سر منابع هیدروكربوری درست در مناطقی از آبهای شرق مدیترانه جریان دارد كه تركیه نیز بدون توجه به این مناقشات در آن مناطق مشغول كاوشهای دریایی انرژی است كه با توجه به موضع گیری اروپا راهی به نتیجه نخواهد برد و الزاما سناریوی دوم ایران را خواهد پذیرفت. به هر صورت از دیرباز دنیای نفت و گاز آمیخته با هیجان بوده است. هیجانی آنچنان كه در مقاطعی از تاریخ جهان به ویژه در یكصد ساله گذشته هر قطره نفت و گاز حكم یك قطره خون سرباز را دارد كه بیانی روان از ژرژ كلمانسو سیاستمدار و نخست وزیر شهیر فرانسه بوده است و خواهد بود. به همین دلیل گمانه زنی ها و گفت وگوها در سایت ها و شبكه های اجتماعی كماكان با هیجانی وصف ناپذیر بین موافقان و مخالقان ادامه دارد ولی با توجه به دو سناریوی پیشگفته و با اتخاذ یك مدل راهبردی متناسب با موقعیتهای دو كشور باید گفت كه تدابیر مدیریتی در ایران میتواند ضمانت خوبی برای تمدید یك قرارداد بلندمدت مشابه آنچه كه در سال 2001 محقق شد به مرحله اجرا درآید و موقعیت كشور را در حوزه صادرات گاز با كشور دوست و همسایه تركیه پایدار کند.
رضا پدیدار، رئیس كمیسیون انرژی و محیط زیست اتاق تهران